Trong xu thế văn hóa dân tộc nói chung, trong đó có âm nhạc truyền thống dân tộc Vân Kiều, PaKô nói riêng. Sự xâm nhập của văn nghệ nước ngoài càng mạnh, sâu sắc hơn, các làn điệu dân ca, nhạc cụ truyền thống ngày càng bị mờ dần bản sắc và thưa vắng người nghe, người xem, một bộ phận lớn tuổi trẻ không hiểu hết giá trị của âm nhạc truyền thống, hướng vào âm nhạc thương mại, âm nhạc nước ngoài, quay lưng với âm nhạc truyền thống.

Thông qua bài viết này, tác giả đã sưu tầm, tổng hợp để giới thiệu khái quát một số làn điệu dân ca phổ biến của hai dân tộc thiểu số Vân Kiều và Pa Kô huyện Hướng Hóa, để chia sẻ với độc giả và những người yêu thích văn hóa dân gian, nghệ thuật truyền thống các dân tộc, nhằm góp phần trong việc gìn giữ, phát huy và bảo tồn các văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào Vân Kiều - Pa Kô.

Dân ca của đồng bào Vân Kiều

Làn điệu Tà Oải: là một lối hát ví von, có giai điệu, cung bậc rõ ràng, là lời tâm sự của người con gái và người con trai đối đáp giao duyên bằng lời ca như một lời nhắn gửi, tìm kiếm, qua đó người con trai hoặc người con gái sẽ thổ lộ tâm trạng, nỗi lòng của mình một cách tình tứ, ý nhị và sâu sắc.

Ví như:

Người con gái bộc bạch thế này:

“Em ở chòi bên này thao thức đợi anh

Muốn thổi kèn aman nhưng lại thiếu một người

Kèn aman không thổi một mình

Em biết thương ai bây giờ ngoài anh”.

Người con trai cũng hồi đáp tâm tình:

“Thương em đến nỗi sầu

Nhớ em đến nỗi ốm

Ước gì gan mật trở về nhau mãi mãi...”.

Làn điệu Tà Oải chính là thông điệp của tình yêu mà những chàng trai, cô gái Vân Kiều gửi gắm cho nhau, giúp họ vượt qua các trở lực ngăn cản, hoàn cảnh éo le để đến với nhau.

          Làn điệu Xà nớt: Là làn điệu dành cho những dịp mừng lúa mới, bạn bè lâu ngày không gặp, mừng đám cưới hoặc lúc có những tâm sự buồn, hóa giải những vướng mắc.

          Làn điệu Aru: Là làn điệu dành cho bà ru cháu ngủ để mẹ lên nương rẫy…, làn điệu hát ru con, cháu.

Làn điệu Roai: Lời hát của thầy cúng trong nghi lễ, trong lễ gọi hồn, du dương, trầm lắng.

Các làn điệu dân ca PaKô

Từ xa xưa, người PaKô đã sáng tạo ra nhiều làn điệu dân ca phục vụ nhu cầu sinh hoạt, nhu cầu tâm linh, thoả mãn ước nguyện của con người với thế giới thần linh. Dân ca PaKô có thể diễn xướng mọi nơi, mọi lúc, trong lễ hội, lên nương rẫy hoặc ngồi quanh ché rượu cần bên bếp lửa hồng nồng ấm...

Làn điệu Ca Lơi

          Tính chất: đây là thể loại hát đối đáp giàu tính triết lý, có phạm vi diễn xướng rất rộng. Có tính ngẫu hứng, ứng tác tại chỗ. Thường được mở đầu bằng một nét nhạc điển hình:

“Ơh… Vơơch chavơ, vơ vơc chavơ

Van avan van, avan van avan”

Đối tượng hát: các vị già làng, trưởng bản, trưởng các gia tộc, trưởng dòng họ và các cụ ông lớn tuổi trong thôn bản. Có kinh nghiệm sống lâu đời, đủ khả năng diễn cảm nhưng suy nghĩ của mình nghiêng về mặt lý trí để tỏ ý khuyên răn các thế hệ hãy chăm lo cuộc sống, siêng năng làm việc, truyền đạt những kinh nghiệm trong sản xuất và cuộc sống.

“Buổi tối thức khuya như chin Avang

Buổi sáng mọi người ra rẫy nó vẫn còn nằm”

          Theo luật tục, gia đình nào có tang, có việc cúng thì không được tham gia hát Ca Lơi.

Thời gian, không gian diễn xướng: trong các lễ hội hè, sinh hoạt cộng đồng mang tính chất trang trọng ở các nhà Rông, nhà văn hóa, bên bếp lửa.

Nhạc cụ đi kèm: trống, cồng, chiêng.

Nội dung: Chào hỏi, khuyên răn mọi người, thắt chặt đoàn kết, giải quyết các mâu thuẫn, căng thẳng, trao gửi tâm sự, nhắc nhở, góp ý, chúc nhau mừng vui trong các lễ hội, giao duyên…

“Thấy con gà nhà anh nhanh nhẩu

Siêng năng bưới móc kiếm mồi

Anh vui lòng cho tôi mang về

Để hai nhà gặp nhau gắn bó”

Làn điệu Cha chấp

Tính chất: vui khỏe, sinh động (giống hò lao động), hát giao duyên trai gái, mang tính ví von, câu sau khớp vần với câu trước. Cha chấp dùng để mời gọi, khen, chê, tâng bốc, tục tếu… Người sử dụng Cha chấp khéo léo sẽ giải quyết được nhiều vấn đề trong cuộc sống, giao tiếp, ứng xử.

Ví dụ: Người con trai hát:

“Em hứa hẹn cho anh cái gì

Để sau này thành vợ thành chồng

Anh thì vẫn yêu em trọn đời”

Người con gái hát:

“Em thì không yêu ai khác ngoài anh

Cho dù anh đi xa mấy nghìn nương, trăm sông, trăm suối

Nhưng em vẫn chờ anh

Và chờ khi nào anh nói rồi anh sẽ cưới em

Khi xong mùa đôi ta sẽ cưới”.

          Đối tượng hát: trai gái đang độ tuổi yêu nhau. Theo luật tục, “người đã có gia đình tham gia hát Cha Chấp coi như bị phạm luật”.

          Thời gian thể hiện: Sau những vụ mùa đã gặt hái xong hoặc trong các lễ hội.

          Không gian diễn xướng: trên nương rẫy, bên ngoài hiên sàn nhà.

          Làn điệu Ân Tói

          Tính chất: có phạm vi diễn xướng hạn chế và ít gặp hơn các làn điệu khác.

          Đối tượng hát: Người chủ họ nhà trai và chủ họ nhà gái hát đối đáp.

          Thời gian hát: trong giai đoạn kết thúc lễ cưới.

          Không gian diễn xướng: trong nhà.

          Nội dung: những lời dặn hò cặp vợ chồng mới cưới làm tròn bổn phận của vợ và chồng, không được thay lòng đổi dạ.

“Tayên ayên arưng ayên

Nếp Atut atin đã vàng lá

Yên ayên ayên arưng

Như các con đã trưởng thành

Yên ayên ayên arưng

Cây Tâmi tako đã héo thân

Như anh em, chồng vợ ân cần thủy chung”.

Làn điệu Ka Lơi: Làn điệu Ka Lơi chỉ dùng trong các nghi lễ của gia đình, dòng tộc của cộng đồng thôn bản. Ka Lơi thường dùng cho lớp người cao tuổi, hàm chứa ý nghĩa rất sâu xa. Trong Ka Lơi không bao giờ có nội dung tranh cãi, phần nhiều hát Ka Lơi để khen ngợi, mọi bức xúc trở thành hài hoà.

Làn điệu Ru Akay:

Tính chất: nhạc cụ êm dịu, đều đặn theo võng nhịp, nhịp nôi, nhịp lưng người mẹ đu đưa. Lời ca dịu dàng, êm ái, ngọt ngào.

Đối tượng hát: Người bà, người mẹ, chị hát cho đứa con, đứa em.

Thời gian thể hiện: Suốt ngày, suốt đêm để ru con ngủ.

Không gian diễn xướng: Trong nhà, trên đường đi rừng, đi làm nương rẫy.

Làn điệu Xiêng: là làn điệu hát than thở, về tình yêu đôi lứa khi lên nương rẫy, hay trong lúc giã gạo tập thể hoặc đi sim. Nói đến niềm vui đôi lứa, thử tài đối đáp của nhau, chuyện vui của dòng họ, gia đình, tình nghĩa. Người hát sử dụng tài năng của mình với những lời đối đáp mang tính tự sự theo cảm hứng, cuốn hút sự chú ý cho người nghe, không hề được soạn trước, nó mang tính đấu lý, giao duyên với tình yêu mến thương.

Đối tượng: các chàng trai, cô gái.

Thời gian: tùy theo hoàn cảnh.

Không gian diễn xướng: trên nương rẫy, trong lễ hội.

Trong nhịp sống hiện đại hôm nay, làn điệu hát Xiêng rất được giới trẻ đồng bào PaKô sử dụng thông dụng.

          Làn điêu Tăng y: Là điệu hát dùng để giải quyết vấn đề về phong tục tập quán, về hôn nhân gia đình, về luật tục, duy trì công tác tổ chức, bảo vệ bản làng, địa giới, công tác ngoại giao.

Điệu Tăng y thường ngắt quãng (dừng lại) để giải thích những nội dung mà đối phương chưa hiểu, chưa khớp ý nhau.

Làn điệu Thun: Là làn điêu được nam và nữ dùng để tỏ tình trong các cuộc giao duyên trong lễ hội, mừng đám cưới, ăn lúa mới. Thun được dùng trong những sự kiện vui, làn điệu này rất được lớp trẻ yêu chuộng.

Làn điệu Ra rọi:

Tính chất: lời ca mang âm điệu buồn thương khi có người thân mất, hát nói, hát kể.

Đối tượng hát: người thân trong gia đình, dòng họ, già làng, trưởng bản, người lớn tuổi, có kinh nghiệm sống.

Thời gian thể hiện: khi có người thân trong gia đình mất, phải có người đánh trống đi quanh quan tài suốt đêm.

Không gian diễn xướng: Trong nhà, ngoài nhà mồ và lều ma của lễ dời mả.

Nội dung: hát khóc tiếc thương cho người thân của mình chưa kịp sống sung sướng mà đã vội ra đi.

“Con nai, con heo rừng chết không ai khóc

Con người ta chết là dòng họ phải khóc”

Trên là một số làn điệu dân ca truyền thống của người Vân Kiều – Pa Kô được tác giả chia sẻ, nhưng hiện nay, những người biết hát các làn điệu dân ca, biết chơi nhạc cụ truyền thống, hiện nay đã ít hơn trước và người biết chế tác cũng chỉ còn vài nghệ nhân cao tuổi ở rải rác các bản làng. Điều đáng buồn hơn là các làn điệu dân ca và nhạc cụ truyền thống đang mất dần đất diễn. Nếu không có những ngày hội thì bình thường ít khi được nghe, chơi, được biểu diễn đến công chúng. Người trẻ bây giờ không còn thích nghe Oát xa nớt, Ca lơi, Cha Chấp nữa, ít khi chơi kèn trong đêm trăng để trai gái múa hát, đưa tình với nhau hoặc chơi kèn để ru con, dỗ con... thay vào đó là các dòng nhạc hiện đại của phương Tây. Đa số lớp trẻ hiện tại, việc hiểu và thuộc các làn điệu dân ca, các bài hát, điệu múa là rất khó khăn, chưa nói đến chuyện biểu diễn. Muốn biểu diễn được thì phải hiểu, thuộc các bài chiêng, các bài hát dân ca… Mặt khác, các làn điệu dân ca và nhạc cụ truyền thống đang mai một dần đi. Số ít nghệ nhân biết chế tác nhạc cụ hiện cũng chỉ làm bằng đam mê như hoài niệm một thời.

Thông qua bài viết trên rất mong nhận được sự chia sẻ của của độc giả cũng như sự quan tâm của các cấp chính quyền để cùng nhau phục dựng, bảo tồn và gìn giữ văn hóa phi vật thể của dân tộc, xây dựng các câu lạc bộ, nhóm âm nhạc truyền thống tại các xã, thị trấn, thôn bản có nghệ nhân hát dân ca, chế tác các nhạc cụ truyền thống phục vụ công tác du lịch và giới thiệu quảng bá bản sắc văn hóa như: Đội cồng chiêng Pa Nho thị trấn Khe Sanh, CLB Ka Tăng, Khe Đá thị trấn Lao Bảo; Hộ gia đình nghệ nhân Côn Khăm (xã A Xing), nghệ nhân Hồ Văn Hồi… Đồng thời quan tâm, hỗ trợ và tạo điều kiện về mọi mặt về nguồn kinh phí, cơ sở vật chất…. tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng nhằm bảo tồn và phát huy các làn điệu dân ca, truyền dạy cách chế tạo, cách chơi các nhạc cụ truyền thống dân tộc Vân Kiều, PaKô huyện Hướng Hóa.

                                                             Ngọc Tình - NT